Parnassia Groep
Afdeling en Kenniscentrum ADHD bij volwassenen (18+) en ouderen (55+) is gespecialiseerd in diagnostiek en behandeling van ernstige complexe problematiek. Zoals patiënten met ADHD en andere ernstige psychiatrische aandoeningen (zoals slaapstoornissen, gezondheidsklachten, obesitas en eetbuien, trauma, angst, depressie, , hormonale stemmingswisselingen bij vrouwen met ADHD, bipolaire stoornis) en ernstige sociale problemen (zoals schulden, relatie-, werk-, opvoedings- of huisvestingsproblemen).
Hoofd- en sublocatie
Lijnbaan 4
2512 VA Den Haag
Telefoon
Afdeling en Kenniscentrum ADHD bij volwassenen en ouderen - PsyQ Haaglanden is gespecialiseerd in patiënten met ADHD en
- ernstige psychiatrische comorbiditeit, met name angst, depressie, hormonale stemmingswisselingen bij vrouwen met ADHD, trauma, bipolaire stoornis, obesitas en eetproblemen, diverse slaapproblemen o.a. slaapstoornis van het circadiane ritme, verlate slaapfase type. Gemiddeld gaat ADHD bij volwassenen gepaard met 3 andere diagnosen.
- ernstige sociale problemen, zoals schulden, relatie-, werk-, opvoedings- of huisvestingsproblemen
Volwassen patiënten of ouderen waarbij een andere comorbide stoornis op de voorgrond staat (bijv. ernstige verslaving, ernstige depressie, ernstige persoonlijkheidsstoornis).
Een patiënt wordt verwezen door de huisarts of door de specialistische ggz.
Volwassenen of ouderen met ADHD (314.00 en 314.01) en comorbide stoornissen, met name, angst, PTSD, depressie, slaapstoornissen (met name stoornissen van het circadiane ritme, verlate slaapfase type), obesitas en eetbuien, bipolaire stoornis, hormonale stemmingswisselingen bij vrouwen met ADHD gedurende de levensloop.
Diagnostiek van ADHD en comorbiditeit bij volwassenen (>17 jaar) of ouderen gebeurt tijdens een dagdeel, een drie uur durende intake, op systematische wijze en met gestructureerde instrumenten (met o.a. de DIVA-5, een semi-gestructureerd Diagnostisch Interview voor ADHD bij volwassenen, zie ook www.divacenter.eu). Omdat bij 80% slaapproblemen voorkomen worden deze ook systematisch geinventariseerd en behandeld.
Tijdens de intake wordt zo mogelijk ook informatie verkregen van familie en partner over het beloop van de klachten. De intaker bespreekt zijn observaties met de regiebehandelaar. De regiebehandelaar spreekt vervolgens de patiënt en familie op dezelfde dag over de gestelde diagnosen en de behandelopties. Wanneer er overeenstemming is over het behandelplan worden vervolgafspraken gemaakt met een arts en een coach.
In de specialistische ggz ontbreekt nog vaak voldoende kennis over diagnostiek en behandeling van complexe, comorbide ADHD bij volwassenen en ouderen, waaronder de samenhang met diverse slaapstoornissen, zodat verwezen wordt naar PsyQ, Programma ADHD bij volwassenen en ouderen.
Elk teamlid is geschoold in diagnostiek en behandeling. De kwaliteit van de intakes wordt getoetst door de regiebehandelaars (psychiater, GZ-psycholoog, klinisch psycholoog). Op deze wijze wordt ervoor zorggedragen dat de intakes van een constante hoge kwaliteit zijn.
De intake beslaat een dagdeel, met een drie uur durende intake.
De intaker verricht de intake m.b.v. de DIVA-5 voor ADHD (deze is door de afdeling ontwikkeld), inventariseert systematisch de comorbiditeit en de biografie en neemt een cultureel interview (CFI) af. Dit kan tegenwoordig in de Super Brains app die door de afdeling is ontwikkeld ism ervaringsdeskundige Rutger den Hollander. Patienten vullen in dat geval de informatie voorafgaand aan intake al in. Patiënten die medicatie willen gebruiken worden ingepland voor de zg. QbTest, voor een baseline meting van de ADHD symptomen aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit. Deze test wordt herhaald met medicatie zodat het verschil behalve subjectief, ook objectief kan worden vastgesteld. Dit is belangrijk voor de therapietrouw, het snel vaststellen van eventuele non-respons en dosis-optimalisatie.
De behandeling is ambulant en kan individueel, online via Super Brains en in een (online) groep plaatsvinden.
De behandeling bestaat uit
- psycho-educatie over vastgestelde diagnosen en behandelplan aan patiënt en naasten
- medicatie voor comorbiditeit en ADHD
- chronotherapie voor verlate slaapfase (slaaphygiene, lichttherapie, melatonine), en lichttherapie voor winterdepressie
- diagnostiek en behandeling van overige slaapstoornissen volgens protocol van de afdeling i.s.m. Nederlands Slaap Instituut
- coaching en cognitieve gedragstherapie, individueel, groep en online via de Super Brains app
- schematherapie
- relatietherapie
Van de patiënt wordt verwacht dat hij of zij instemt met het voorgestelde behandelplan en daarin actief participeert, zoals eigen behandeldoelen formuleren en uitvoeren, vragen stellen, klachten bespreken, vragenlijsten invullen voor de evaluatie van de behandeling, en zoveel mogelijk verschijnen op afspraken.
De behandeling is de eerste 3 maanden intensief met het instellen op, en evalueren van de effectiviteit en bijwerkingen van zowel medicatie voor ADHD als voor de comorbide stoornissen. Tevens start de individuele en groepscoaching, zodat patiënten in die periode wekelijks behandeling krijgen. De frequentie gaat omlaag als de klachten gestabiliseerd zijn, dan ligt de focus meer op het werken aan psychologische en sociale behandeldoelen.
De verschillende vastgestelde stoornissen worden op volgorde van ernst behandeld. Elke patiënt krijgt twee behandelaars: een arts en een coach (psycholoog of verpleegkundige).
Volwassenen en ouderen met ADHD.
80% van de patiënten met ADHD heeft een verlate slaapfase, een verstoring van de biologische klok, met als gevolg slaaptekort en chronische vermoeidheid. Zo'n 30% van de patienten heeft nog een andere slaapstoornis. Het resulterende slaaptekort kan de ernst van ADHD versterken, de stemming negatief beïnvloeden en op den duur leiden tot obesitas. Het effect van verschillende behandelingen voor de verlate slaapfase (melatonine, lichttherapie + melatonine, of placebo) is met elkaar vergeleken in onderzoek.
De beste behandeling van de verlate slaapfase bij ADHD.
De behandeling is in het begin intensief i.v.m. de maatregelen nodig voor het vervroegen van het slaapritme, maar er is vaak ook snel effect.
Het effect van verschillende behandelingen voor de verlate slaapfase (melatonine, lichttherapie + melatonine, of placebo) is met elkaar vergeleken op de ernst van ADHD en de algemene gezondheid (hartritme variabiliteit, onstekingsmarkers, glucose tolerantie, insuline resistentie, eetlusthormonen). Eerste resultaten laten zien dat een lage dosis melatonine in het begin van de avond de ernst van ADHD met 14% doet afnemen (van Andel e.a. 2020). Meer publicaties zijn in voorbereiding.
Ouderen met ADHD (> 55 jaar).
Uit bevolkingsonderzoek dat door de afdeling is uitgevoerd i.s.m. de LASA studie van AUMC/VUMc is gebleken dat 3% van de bevolking boven de 60 jaar ADHD heeft. Ouderen met ADHD zijn nog steeds hyperactief, onrustig en slecht georganiseerd. Ze herkennen hun klachten vaak in hun (klein)kinderen met de diagnose ADHD. Ze hebben vaak last van angst en depressie en zijn lichamelijk minder gezond dan patiënten in de controlegroep. Ook zijn ze eenzamer door conflicten, verstoorde relaties en echtscheiding.
Op basis van de literatuur en klinische ervaring is een speciaal diagnostiek en behandelprotocol ontwikkeld voor ouderen. De behandeling bestaat in principe net als bij volwassenen uit psycho-educatie, medicatie, coaching, cognitieve therapie, chronotherapie (voor de verlate slaapfase) en lichttherapie (voor winterdepressie). Het medicatie beleid bij ouderen met ADHD verschilt in essentie niet van dat bij volwassenen, zij het dat meer aandacht nodig is voor lichamelijk onderzoek en cardiovasculaire controle en monitoring.
De behandeling wordt vormgegeven door een team met o.a. een ouderenpsychiater, psycholoog en verpleegkundig specialist.
Het beoogde effect van de behandeling van ADHD bij ouderen is afname van de ernst van ADHD en comorbiditeit, acceptatie van de late diagnose en hulp, en verbetering van de kwaliteit van leven.
De behandeling is net als bij jongere volwassenen in het begin intensief en later minder frequent
PsyQ, Programma ADHD bij volwassenen en ouderen heeft geinventariseerd hoeveel ouderen met ADHD medicatie gebruiken, welk medicatie en dosering, en wat effect en bijwerkingen zijn (Michielsen 2020). Ten behoeve van objectieve meting van medicatie effecten bij ouderen is de QbTest gevalideerd door de afdeling in internationaal onderzoek (Bijlenga 2019). De QbTest laat verschillen in hyperactief, impulsief en inattent gedrag zien voor en na ADHD medicatie. De overige behandeling (CGT, ACT) is in ontwikkeling en zal tevens worden geëvalueerd.
De impact op de patiënt is tot nu toe groot: hoewel het verdriet om de late diagnose en de gemiste kansen gedurende het leven groot is, is er ook hoop op beter functioneren in de jaren die nog komen.
Herstel van ADHD is gedefinieerd als > 30% afname op de ADHD Rating Scale. Dit wordt bij aanmelding, elke 3 maanden na intake en bij ontslag gemeten m.b.v. de ROM vragenlijsten en besproken met de patiënt. Daarnaast is afname van de ernst van de comorbide stoornissen van belang, en verbetering van het functioneren. Beëindiging van behandeling gebeurt in overleg met de patiënt, tenzij deze wegblijft uit behandeling (no show). Patiënt kan ook naar een andere afdeling worden verwezen voor behandeling van comorbiditeit.
Afhankelijk van de noden van de patiënt wordt deze verwezen naar een andere afdeling, de basisggz, of de huisarts. Ook worden patiënten altijd geattendeerd op de Super Brains app voor terugvalpreventie in eigen regie na ontslag.
Er is een terugvalpreventie aanbod via Indigo, de basisggz, en bij de huisarts via de POH-GGZ.
De afdeling heeft de app Super Brains ontwikkeld op initiatief en in samenwerking met een ervaringsdeskundige met ADHD, Rutger den Hollander. De app is bedoeld voor kinderen en volwassenen met ADHD, hun ouders en partners, en behandelaars. Patiënten kunnen de app in eigen regie gebruiken, maar ook tijdens de behandeling met de behandelaar. Na ontslag is de app bedoeld om de stabiliteit te behouden.
Super Brains wordt ook wel 'Digital Medicine' genoemd, omdat de ambitie is de behandeling zo goed en zoveel mogelijk digitaal aan te bieden. Dit zal de werkwijze in de ggz naar verwachting ingrijpend veranderen. De behandeling richt zich op de kernsymptomen van ADHD (hyperactiviteit, impulsiviteit, aandachtstekort) maar ook op de comorbiditeit (slaapstoornissen, angst en depressie, bipolaire stoornis) en de gevolgen van ADHD (oa werk en relatieproblemen). Er zijn regelmatig webinars en een podcast serie over ADHD gerelateerde onderwerpen; na aanmelding is er veel informatie in oa video's voor psycho-educatie en coaching op een thema. Er zijn meer dan 150 'Tiny Habits' om mee te oefenen, die in de agenda worden gezet met reminders. Bijvoorbeeld leefstijl activiteiten als eerder gaan slapen, afvallen, hardlopen, maar ook medicatie trouw, en een instrument leren spelen. Daarnaast heeft de app een chattfunctie zodat er communities ontstaan voor patiënten, partners, behandelaars ea. Videobellen met de behandelaar is onderdeel van Super Brains. Doelen nakomen wordt beloond met punten en toegang tot games. Anderen helpen wordt ook beloond. Met de punten kan het persoonlijke profiel worden verbeterd en aangekleed. Tijdens een vice a vice behandeling werken patiënt en behandelaar samen in de app. De behandelaar kan snel zien hoe het met de behandeldoelen van alle patiënten gaat en tussentijds feedback geven. De behandelaar heeft toegang tot de ADHD University voor kennis, wetenschappelijk nieuws en instrumenten. De behandelaar krijgen via 'Digital Coaching' dezelfde informatie als patiënten, zodat zij dezelfde taal kunnen spreken.
De impact voor de patiënt is naar verwachting meer eigen regie, empowerment, betere informatie en ondersteuning voor, tijdens en na de behandeling. Dit geldt ook voor de familie en partner van de patiënt. Patiënt blijft nu ook na ontslag geïnformeerd over nieuwe ontwikkelingen op het gebied van ADHD, zodat hij of zij opnieuw keuzes kan maken voor een bepaald behandelaanbod.
De afname van de ernst van ADHD wordt gemeten met de ADHD Rating Scale. De afname van overige klachten en de toename van de kwaliteit van leven met respectievelijk de Korte Klachten Lijst en een samengestelde score voor de kwaliteit van leven.
De behandeling duurt gemiddeld 437 dagen (1,2 jaar), waarvan 15% binnen 6 maanden uitstroomt; 44% tussen 6 en 12 maanden; 29% tussen 12 en 24 maanden; en 12% na meer dan 24 maanden. Patiënten stromen uit naar: basisggz (2,6%), huisarts (45,6%), andere afdelingen (5 %), elders of uit zorg (bijv. door drop out) (46,8 %).
Behandelaren en patienten kunnen voor een second opinion voor diagnostiek en behandeladvies terecht bij het Programma ADHD bij volwassenen en ouderen. Voorwaarde is dat de patiënt verwezen wordt door een behandelaar in de ggz die het advies kan opvolgen. De behandeling hoeft vaak niet te worden overgenomen. De aanvrager moet zelf eerst diagnostiek van ADHD hebben gedaan en krijgt hiertoe de nodige informatie, instrumenten en zo nodig een training aangereikt. Een second opinion vindt plaats met een ervaren professional. Dit kan afhankelijk van de vraag een psychiater, een GZ-psycholoog of klinisch psycholoog zijn. Een second opinion voor diagnostiek en behandeladvies kan als volgt aangevraagd worden:
- Telefonisch of per e-mail met aanvrager (088-3573900 (algemeen nr. PsyQ, daar vragen om doorverbinding met TOPGGz afdeling ADHD) of secr-ADHD@psyq.nl)
- hier online aanvragen.
ADHD bij volwassenen en ouderen; ADHD en slaapstoornissen, w.o. circadiane ritme stoornissen, gezondheid, lifestyle en stemming; ADHD bij ouderen; ADHD bij vrouwen.
(088) 357 20 40 - i.vankasteren@psyq.nl
Het secretariaat is bereikbaar op maandag t/m donderdag.
De doelstelling van het Programma ADHD bij volwassenen en ouderen is
- het verminderen van de ernst van de symptomen van ADHD
- het verminderen van de comorbide psychische stoornissen
- het verhogen van het algemeen functioneren
- het verhogen van de kwaliteit van leven.
Bij 49% van de patiënten zijn de ADHD-klachten met meer dan 30% afgenomen. Bij 29% van de patiënten zijn de psychische klachten met meer dan 10 punten afgenomen (effect grootte Cohen's d: 0,81). Het aantal ziekteverzuim dagen per maand is met 1,06 dagen afgenomen na behandeling (ruim 12 dagen/jr). Bij 37% van de patiënten is de kwaliteit van leven met meer dan 3 punten toegenomen, wat een klinisch relevante toename is (effect grootte Cohen's d: 1.0).
De ADHD symptomen worden bij aanmelding, elke 3 maanden en bij ontslag gemeten met de ADHD Rating Scale (ADHD-RS). De psychische klachten worden gemeten met de KKL, 0-52 en OQ-45. Ook wordt het aantal ziektedagen op het werk bijgehouden. Verder wordt de kwaliteit van leven bijgehouden en wordt de tevredenheid met de behandeling gemeten.
Klinische effecten van het zorgaanbod zijn conform de doelstelling van de afdeling: afname van de ernst van ADHD en comorbide stoornissen en toename van de kwaliteit van leven.
ADHD-RS, QbTest
De vragenlijsten worden bij aanmelding, en na intake elke 3 maanden per email verstuurd aan de patiënt, en bij ontslag. De QbTest wordt afgenomen voor de start van medicatie (baseline test) en na de start met ADHD medicatie en eventueel na een aangepaste dosis of andere medicatie.
In 2015 en 2016 verbeterde gemiddeld 49% van de patiënten >30% op de ADHD-RS (gehanteerde maat voor klinische verbetering); 20% verbeterde licht (15-30% verbetering op de ADHD-RS); 19% verbeterde enigszins (0-15% verbetering op de ADHD-RS); en 13% verslechterde (verslechtering op de ADHD-RS). De effect grootte (Cohen's d) over deze periode was gemiddeld 1.00.
Dit cijfers van de gehele patiëntenpopulatie. Patiënten met een voortijdige uitschrijving of een doorverwijzing zijn hierin ook meegenomen.
Bij 37% van de patiënten was de kwaliteit van leven verbeterd.
Dit wordt gemeten op een schaal van 0-10. Een afname van >3 punten wordt als klinisch relevant beschouwd. De kwaliteit van leven vragenlijst meet onder andere de invloed van klachten op het werk en activiteiten, sociale leven, relatie partner/gezin en hoe gelukkig de patiënt was in de afgelopen maand.
De vragenlijst wordt bij aanmelding, en na intake elke 3 maanden per email verstuurd aan de patiënt, en bij ontslag.
Het verbeteren van de kwaliteit van leven van de patiënten wordt verklaard door de afname van de ernst van de symptomen door de behandeling.
Met behulp van de QbTest wordt specifiek het effect van medicatie gemeten met een baseline meting en een meting met medicatie. Dit is een CPT test met infra rood camera t.b.v. de meting van hyperactiviteit. De scores van de patiënt worden via een internationale database vergeleken met normdata op basis van leeftijd en geslacht. Normalisering van de scores treedt doorgaans op na gebruik van medicatie. De test objectiveert het medicatie effect visueel, wat belangrijk is voor de bespreking met de patiënt, en voor diens therapietrouw. Tevens kan dosis optimalisatie geobjectiveerd worden, alsmede non-respons, en evaluatie van op welk domein van ADHD de medicatie al dan niet effectief is.
De klanttevredenheid wordt gemeten met de Klantwaardering vragenlijst. De klanttevredenheid is gemiddeld een 7.7 na de behandeling.
Brijder Verslavingszorg
ADHD bij volwassenen en ouderen; circadiane ritme stoornissen, gezondheid en stemming; ADHD bij ouderen, ADHD bij vrouwen.
ADHD bij volwassenen, circadiane ritme stoornissen, gezondheid en stemming; Methodologie.
Leefstijl factoren bij volwassenen met ADHD.
Circadiane ritme bij volwassenen met ADHD.
Cursusaanbod PsyQ, Programma ADHD bij volwassenen en ouderen
- Diagnostiek en Behandeling van ADHD bij volwassenen, bij kinderen, bij ouderen. Voor huisartsen, GGz professionals ea.
- Coaching I voor beginners
- Coaching II voor gevorderden
- DIVA 2.0 training (diagnostisch instrument)
- Opzetten van een Levenslooppoli ADHD
- Medicatie I voor beginners
- Medicatie II voor gevorderden
- ADHD, ASS of AS II
- ADD Coaching
- ADHD gedurende de levensloop
- ADHD in Europe
- Organization of mental health care for ADHD in the public sector
PsyQ, Programma ADHD bij volwassenen en ouderen organiseert met regelmaat symposia. Recent bijv:
- 2 mei 2017: symposium over het slaap/waak ritme bij kinderen en volwassenen met ADHD
- 14 okt 2017: 8e Landelijke PsyQ ADHD-dag
Wetenschappelijke presentaties/lezingen:
- ADHD, late sleep and winter depression: the relationship. Drs. D.S. Wynchank. Voorjaarscongres NVvP. 30 maart 2016.
- Late sleep onset time mediates in the relationship between ADHD and seasonal affective disorder. Dr. D. Bijlenga. Chronotherapie Netwerk Nederland symposium, Amsterdam. 22 april 2016.
- Looking into the eye of ADHD. Dr. J.J.S. Kooij. Society of Light Treatment and Biological Rhythms (SLTBR), San Diego, USA. 28 juni 2015.